Ayfer Tunç’un tüm vakitlerin mağdurları üzerine yazdığı ‘Kuru Kız’ romanı, Can Yayınları tarafından yayımlandı.
‘Kuru Kız’, müellifin nizamlı okuyucuları için ‘ters köşe’ bir kitap zira Tunç’un söylediği üzere en umutlu romanı… Okuyucu, bu defa dünyanın sonunda, Ushuaia’daki ‘Kuru Kız’ın bilinmeyen bir yerdeki hayatına ortak oluyor. Milleti bilinmese de her yere, her millete uyuyor ‘Kuru Kız’. Romandaki karakterler de o denli, hiçbiri ismi konmamış beşerler ortasında geçiyor. Kitap, bu istikametiyle kozmik bir lisana hitap ederken, bayanın toplumsal hayattaki yerini, yapılan güzellikleri de tekrar gözden geçirmemizi sağlıyor.
Ayfer Tunç’la yeni kitabı ‘Kuru Kız’ı konuştuk.
Kitabın ismi olan ‘Kuru Kız’, şimdi içeriğini bilmeyenlere çabucak ‘kız kurusu’nu çağrıştırıyor. ‘Kuru Kız’ demenizin nedeni bu cümleyi başta sizin kabul etmemeniz mi? Yani bir bayanın diğer bir bayana bu tanımlamayı yakıştırmamasından mı?
Meselesi yalnızca kız kurusu olmadığı için kitabın ismi ‘Kuru Kız’. Karakterin hayatı kuru, vücudu kuru, içinde bulunduğu etraf ruhen kuru ve okurlarımın alışık olduğunun bilakis, romanın lisanı de süssüz, kuru olduğu için ‘Kuru Kız’. Hayatta uygunsuz bulduğum kavramları, tabirleri, durumları romanda kullanmama üzere bir hududum yok! Bilakis, edebiyatın işlerinden birinin bu cinsten ayrımcı, aşağılayıcı, ötekileştirici sonların üstünden geçmek, bunları belirginleştirmek ve böylelikle tartışmaya açmak olduğunu düşünüyorum. Romanın sorunu sözgelimi ayrımcılıksa, muharrir bence temanın etrafından dolanmamalı, problemin ismini söylemekten imtina etmemelidir. Teşhisin ismini bulandırmak içeriği zayıflatır, silikleştirir, değersizleştirir. Muharririn sıkıntısı, bu cinsten tabirleri yahut durumları karakterlerine yakıştırıp yakıştırmamak değil, bunların toplumda yarattığı hasarı göstermektir. Anlatının geçtiği vakit diliminde yürürlükte olan toplumsal problemleri var kılmak müellifin sorumluluğudur. Zira roman yazmak, birebir vakitte tarih yazmaktır. Anlatının geçtiği tarihte hangi tabir kullanılıyorsa müellif bunu kullanır, güya o tabir hiç olmamış üzere davranamaz. Kız kurusu tabiri bu toplumun uzun yıllar boyunca evlenememiş kızlar için kullandığı, kentleşmenin artması, bayanların toplumsal ve ekonomik hayata daha çok katılmasıyla günümüzde yürürlükten kalkan bir gerçekliktir. Bu gerçeklik hiç yaşanmamış üzere davranamayız.
Bu sorunuz bana son günlerin kıymetli bir konusunu hatırlattı. Bugünlerde İngiltere’de epey hararetli bir tartışma var biliyorsunuz; Agatha Christie üzere birtakım müelliflerin kitaplarından ayrımcı, ötekileştirici tabirler ayıklanıyor. Bunu çok yanlış buluyorum. Christie’nin kelam konusu uygunsuz tabirleri kullanması toplumun o devirde ötekilere nasıl baktığının tarihî bir delili birebir vakitte, bunun tarihi tahrif etmekten bir farkı yok. Bunları ayıklamaya çalışmaları, Avrupa’nın günahlarının tarihi izlerini silmek üzere geliyor bana.
‘OKURLA KARAKTERİN ORTASINA UZAKLIK KOYDUM’
Kahramanın ismi kitap boyunca ‘Kuru Kız’ olarak geçiyor ve bizler gerçek ismini bir türlü öğrenemiyoruz. Kendi hayatını daima ikinci plana atan biri. Bu nedenle mi kızın ismi yok? Kızın isminin olmamasını His Asena’nın ‘Kadının İsmi Yok’ kitabına gönderme mi diye de düşünmedim değil…
Duygu Asena çok takdir ettiğim bir feminist lakin kitabının ismine gönderme yapmadım. Edebi olarak isimsiz olması gerektiği için karakterin ismi yok. ‘Kuru Kız’da romanın yapısında yer alan iki şeyin ismi var. Biri dünyanın sonundaki kent Ushuaia, başkası Ushuaia’da onu seven, evlenmek isteyen Miguel. Roman, bilinmeyen bir kentte, hiçbirinin ismi konmamış beşerler ortasında geçiyor. Şahısların tümü köftecinin karısı, demir doğramacı, hocanım üzere bir özelliğiyle anılıyor. Bu isim ve yer meçhullüğü, romanın geçtiği coğrafyanın bizim üzere toplumların çok geniş, daha gelişmiş toplumların daha az geniş yerlerinde geçebilecek olmasını imliyor. Kuru kız, Pakistanlı da olabilir, Moldovalı da olabilir, Çinli, Vietnamlı, hatta Amerikalı da olabilir. Bu belirsizlik öyküyü daha geniş bir coğrafyaya yayıyor, tıpkı vakitte karakter ile okur ortasına aralık koyuyor. Bu uzaklık gerekli miydi? Evet, bu romanda gerekliydi. Öbür romanlarımda okurlar filmografik anlatımım nedeniyle çok çabuk metne dalar, karakteri bir tanıdığıymış üzere takip ederler. Burada okurun karakteri daha geniş bir algı alanında takip etmesini istedim. Bu nedenle karakterle ortasına ara koymak gerekiyordu, bu arayı de belirsizlikle sağlamaya çalıştım.
Kuru Kız, Ayfer Tunç, 216 syf., Can Yayınları, 2023. ”KURU KIZ’, TEK UMUTLU ROMANIM’
Dünyanın sonundaki Ushuaia kenti, kuru kızın yeni hayatının başlangıcı. Bir yanda bir son, öteki yanda başlangıç, bir yanda umut, bir yanda ümitsizlik. Kitap daima temaların birbirini tamamladığı bir yin yang üzere, yanılıyor muyum?
Temaların birbirini tamamladığı bir manada yanlışsız lakin kainatta her şeyin bir kutbu vardır, biri başkasına dönüşür yahut içerir biçiminde özetleyebileceğimiz yin yang ideolojisi çok ilgilendiğim bir kavram değil. Hiç aklımdan da geçmedi. Fakat son ve başlangıç hali romanın daha birinci cümlesiyle, ‘hayatını bir de tersten yaşamak’ biçiminde ortaya koyduğum bir durum oldu. Umut kavramı, romanın bütününe içkindir. Ben keyifli sonlar yazan bir muharrir değilim, hatta birtakım okurlarım karakterlerime karşı acımasız olduğumu söylerler. Haklıdırlar lakin kuru kız evvelkilerden çok farklı bir karakter. ‘Kuru Kız’ın en umutlu, hatta tek umutlu romanım olduğunu söylerseniz itiraz etmem. Aslında umut benim için çok tartışmalı bir kavramdır. Boş umuda inanmam. Umudu işe fayda hale getiren şey harekettir. Aksiyonsuz umut hiçbir şeydir, hatta ziyanlıdır. Kuru kızın boş bir umudu yok, bir gün dünyayı tanıyacağına ait aşikâr bilinmeyen bir inancı var. Bir gün aksiyona geçiyor, o aksiyon ona umudu da getiriyor ve kazanıyor. Bu formda özetleyebiliriz.
Kitapta kahramanımız bir sözden hareketle Hulki Aktunç’un ‘Argo Sözlüğü’nde birebir sözün değişik tiplerinin söyleyiş biçimlerine değiniyor, sonunda da onu anıyorsunuz. Bir okuyucu olarak hem bilgilendim hem de hoşuma gitti. Bu fikir nasıl doğdu?
Sık sık söylerim, yazarken hangi fikrin nasıl doğduğunu bilmemiz birçok vakit mümkün değildir zira yazmak şuur ile bilinçdışının birlikte çalıştığı, bir alacakaranlık aksiyonudur. Hasebiyle yazma anında fikrin nasıl çıktığını değil, o fikri metnin içinde nasıl işleyeceğimizi düşünürüz. Sonra üstünde durursak, kaynağını tahminen bulabiliriz lakin ben pek de aramam. Türk edebiyatının çok kıymetli birtakım müelliflerinin hak ettikleri yerde olmamalarını bir türlü hazmedemiyorum. Hulki Aktunç bunlardan biri. Edebiyatımızın baş taçlarındandır. Türk edebiyatına yalnızca çok yeterli hikayeler, romanlar, şiirler bırakmakla kalmamış; işçilikle de hizmet etmiş, koskoca bir ‘Argo Sözlüğü’ yazmış, Türkçe’nin peşinden koşmuş, Türkçe’yi her yerde yakalayıp kayda geçirmiş, genç müelliflerin elinden tutmuş, onlara yol gösterici olmuş bir müellif. Hulki Aktunç’un bugün çok daha fazla okunması gerektiğini düşünüyorum. Bu sanırım hem şuurumun hem bilinçdışımın bir yerlerinde duruyor.
Kuru kızın meskenini elinden almak isteyenler ortaya çıkıp da kuru kızın zihninde ‘ketenpere’ sözü belirince ‘Argo Sözlüğü’ ve Hulki Aktunç zaten metne sızdı. Lakin kıymetli bir nedeni daha var, o da kitaplarından birinin isminin ‘Gidenler Dönmeyenler’ olması. Kuru kızın aksiyonu dünyanın sonuna gitmek ve ona bir cendereyi layık gören yere dönmemek olduğu için Hulki Aktunç’un o kitabı edebi bir figür olarak da romanda yerini aldı.
‘KİTABIN TEMEL PROBLEMİ BAYANIN TOPLUMDAKİ YERİ’
‘Kuru Kız’da dikkatimi çeken şeylerden biri de, “Ölümün bile erkek gerektirmesi çok saçmaydı” kelamı. Zira baktığınızda hakikaten bir cenazeyi bayanın kaldıramayacağı düşünülür, nedense cenazelerde erkekler ön sıradadır. Bunu kitaba alma nedeniniz altını çizmek mi?
Nâzım Hikmet, 1930’larda yazdığı ‘Kadınlarımız’ şiirinde “sanki hiç yaşamamış üzere ölen/ve soframızdaki yeri/öküzümüzden sonra gelen” dizeleriyle bayanın toplumsal hayattaki yerini çıplak ve sert bir gerçekle vurgulamıştı. ‘Kuru Kız’ın temel problemi de bayanın bugün toplumdaki yeri. Nâzım Hikmet’in çağından bugüne gelirken bayanın yeri konusunda kaydettiğimiz ilerleme hala çok sonlu. Bilhassa toplumsal/dinsel ritüeller kelam konusu olduğunda bayanın yerindeki ilerleme daha da hudutlu. Cenazeler dinî ritüellerdir ve dinî ritüellerde tutuculuk hayatın başka alanlarından daha fazladır. Lakin bugün toplumsal çözülmenin yaşandığı bir çağı yaşıyoruz, o denli yalnızız ki hayatımızda dinî ritüelin gerektirdiği bir erkek akrabamız olmayabilir. Ne yapacağız? Cenazemizi bayanların mezara indirmesini mi isteyeceğiz yoksa hiç tanımadığımız, cenazemizde bulunma münasebeti olmayan rastgele bir erkek, sadece erkek olduğu için indirme hakkına sahip mi olacak? Çağdaş vakitler bu cins soruları süratle çoğaltıyor. Kuru kız etrafındakilerden çok daha evvel bu soruları seziyor. Yanıtını bilmiyor lakin sorma cüreti var.
‘Kuru Kız’ uygunluğun içinde kibir olduğunu düşünenlerden… Siz de düzgünlüğü ve merhameti tartışmaya açıyor, “Birinin uygunluk yaptıktan sonra kendini üstün hissetmenin verdiği bu doygunluk olmasa kimsenin kimseye yeterlilik yapacağı yoktu aslında” diyorsunuz. Tahminen sonlu da olsa yeterlilik yalnızca kişinin kendisini düzgün ve işe yaramış olmak için yapacağı bir aksiyon olamaz mı? Her uygunluk yapan artık üstün hissetmek için mi yapıyor sizce?
Okurun aslında pek güzel bildiği, tekrar de orta sıra düştüğü tuzak, romanda geçen cümlelerin muharririn görüşü olduğunu yanılgısıdır. Romanlarda karakterlerin ağzından yahut zihninden çıkan fikirler yahut kelamlar muharrire değil, karaktere aittir. Müellif kendi fikirlerini karakterler aracılığıyla ortaya koyabilir elbette fakat bunu yaparken kendi niyetinin zıtlarını da romana yerleştirir. Yeterliliğin içinde kibir olduğu kuru kızın fikri, o bu türlü olduğuna inanıyor. Neden? Zira o güne kadar yaşadığı hayat, ona bunu pek çok sefer ispat etmiş. Romanın sonuna gelirken komşularının güzellik gösterisi içine sakladıkları berbat niyetleri kuru kızın pek haksız da olmadığını gösteriyor.
Peki ben ne düşünüyorum uygunluk hakkında? Kuru kız kadar katı olmamakla birlikte emsal formda düşünüyorum aslında. Elbette insan kendini üstün hissetmek gayesiyle değil, münasebetini aklına getirmeden, neredeyse bilinçsizce uygunluk yapabilir. Lakin ‘kendini işe yaramış hissetmek’ bile bir faydacılıktır. Ben yeterliliği yeterlilik yapanın değil, yeterliliğe maruz kalanın açısından ele almayı tercih ediyorum. Merhametten maraz doğar kelamı merhamete muhtaç kalmış olmanın yarattığı hasardan kaynaklanır. Kendisine uygunluk yapılmasına muhtaç kalmış olmak bir düşkünlük halidir, ağırdır, taşınması sıkıntı bir yüktür, insanın bununla barışması kolay değildir. Bu nedenle toplumlar ‘nankör’ kavramını üretmiştir. Nankör, güzellik yapan kişinin kibrini pekiştirmeye fayda, ben sana bir uygunluk yaptım ve sen değerini bilmedin demektir. Burada da bir kibir yok mu sizce?
İdeal (dolayısıyla asla gerçekleşmeyecek) toplum, kimsenin kimseye yeterlilik yapmadığı zira kimsenin kendisine uygunluk yapılmasına gereksinim duymadığı toplumdur. Yüksek ahlak bu nedenle uygunluğun isimsiz olması gerektiğini vurgular. ‘Sağ elin verdiğini sol el görmesin’ hadisi bu anonimliğin gerekliliğini anlatır. Fakat bugün her şey üzere güzellik yapmayı da gösteri haline getiren, görünürlüğün yüksek bir paye olduğu bir çağı yaşıyoruz ve artık güzellik hiç olmadığı kadar kibirli bir his bence.
‘METİNLERİ BİR PROBLEM ETRAFINDA ÖRÜYORUM’
Kitapta hukuku takmayan, kabadayılıkla ve insanları sindirerek güçlü olan, bayanları saymayan erkekler tartıda ve öylesine doğal akışında, o denli gerçekçiler ki… Bir muharrir olarak böylesine yazma nedeniniz farkındalığı arttırmak mı?
Romanda bir sorunun ortaya konma biçimi farkındalığı artırabilir elbette ancak ben edebiyata faydacı bir gözle bakmıyorum. Metinleri bir sorun etrafında örüyorum. Bu örgü elbette toplumsal arızaları, sürtüşme çatışma alanlarını ortaya koyuyor. Altını çizdiğiniz erkek tipi bugün toplumumuzda hâkim olan, üstelik giderek berbatlaşan, toplumları sindirerek yönetmek isteğini şehvetle dışa vuran siyasi iktidarların daha da güçlenmesi için bütün toplumsal araçları kullandığı bir erkek tipi. Hepimiz farkındayız bunların, biliyoruz, görüyoruz. Sıkıntı bu çirkinlikle nasıl baş edeceğimizi düşünmek. Buna farkındalığı artırmak diyebiliriz.
İnternetle aranız nasıl? Çünkü bu kitap kahramanın da tesiriyle sanal alemde daha çok vakit geçirdiğinizi düşündürdü.
İnternetle kuru kız kadar ilgili değilim açıkçası, sanal alemde fazla vakit geçirmiyorum, hatta interneti gereğinden az bile kullanıyor olabilirim. İnternetin hayatımda doz aşımı yaratmasını istemiyorum. Ben geçmişi güzelleme uğraşında olan bir müellif değilim, yaşadığımız vakitle ilgiliyim lakin öte yandan hayatı kolaylaştıran değiştiren yeniliklerin, buluşların öbür istikametlerini de görme eğilimindeyim. Dijital ihtilal hayatımızı kökünden sarstı, bir manada cin şişeden çıktı. Bunun beklenmeyen olumsuz sonuçlarıyla da karşılaşacağız kesinlikle. Yapay zeka tartışmaları buna bir işaret mesela. Pekala nasıl olmalıydı derseniz bilmiyorum. Hayatta bir şeyler olur, bir şeyler değişir, bunu uyguna ve berbata kullananlar çıkar. Buharlı makinelerin icadı da dünyanın nizamını kökünden sarsmıştı, internet de sarsıyor.